جبار باغچه‌بان

زندگی‌نامه

میرزا جبار عسگرزاده ملقب به جبار باغچه‌بان در شهر ایروان (پایتخت امروزی ارمنستان) متولد شد. نیاکان وی از مردم تبریز بودند. پدرش در ایروان به کارهایی همچون معماری، مجسمه‌سازی و قنادی می‌پرداخت. باغچه‌بان به سبب سختگیری پدرش در مدارس جدید آموزش ندید، بلکه به مکتب‌خانه رفت و قرآن و زبان فارسی را نزد یک روحانی فرا گرفت. در ۱۵ سالگی برای گذراندن زندگی، به ناچار ترک تحصیل کرد و به شغل پدری روی آورد. در کنار آن، به برخی دختران نیز در خانه آموزش می‌داد. در ۱۲۸۴ش/ 1905م به علت درگیری‌های قومی و مذهبی به ویژه جنگ‌های مسلمان و ارمنی که در منطقه قفقاز به اوج خود رسیده بود، مدتی به زندان افتاد. بعد از رهایی، فعالانه وارد کارهای فرهنگی و اجتماعی شد. در سال 1291ش کار روزنامه‌نگاری را آغاز کرد و به همکاری با روزنامه قفقاز و نوشتن مطالب فکاهی و سرودن اشعار نطنز برای روزنامه فکاهی «ملانصرالدین» پرداخت. یک سال بعد ادارة مجله فکاهی «لک لک» را به عهده گرفت که انتشار آن تا نخستین سال جنگ جهانی اول(1914م) ادامه یافت. 
در اواخر جنگ، به ترکیه رفت و پس از چندی تحویلدار شهرداری شهر ایغدیر شد ولی پس از شکست دولت عثمانی، به ایروان بازگشت و در 1298ش به همراه همسرش صفیه بابایی به ایران مهاجرت کرد، به مرند رسید و به عنوان آموزگار در مدرسه «احمدیه» مشغول کار شد و نخستین نمایشنامه خود به نام «خر خر» را در همان‌جا اجرا کرد. در 1299ش به دعوت رئیس فرهنگ آذربایجان به تبریز رفت و در 1303ش نخستین کودکستان ایران را به نام «باغچه اطفال» در آنجا تأسیس کرد و به نام خانوادگی خود را به «باغچه‌بان» تغییر داد. با توجه به اینکه 3 کودک ناشنوا در میان شاگردان او بودند، در باغچه اطفال کلاسی مخصوص تعلیم و تربیت کر و لا‌ها تأسیس کرد و علی‌رغم مخالفت‌های دکتر محسنی، رئیس آموزش و پرورش وقت تبریز، کنار تابلوی باغچه اطفال، تابلویی با این مضمون چسباند که «در این محل به کرو لال‌ها حرف زدن آموخته می‌شود». از آنجا که این کودکان ترک‌زبان بودند، نخستین اشعار کودکستانی‌اش را به زبان ترکی سرود. در 1306ش، با انحلال «باغچه اطفال»، بر حسب تقاضای ابوالقاسم فیوضات رئیس وقت فرهنگ فارس، به شيراز رفت و کودکستانی در آن شهر بنیاد نهاد. در ۱۳۰۷ علی‌رغم دشواری‌های وسیع چاپ و کلیشه، چاپ کتاب‌های ویژه کودکان را با نقاشی‌هایی که خودش می‌کشید آغاز نمود. یکی از کتاب‌های او با عنوان «بابا برفی» توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به چاپ رسید و شورای جهانی کتاب کودک آن را به عنوان بهترین کتاب کودک انتخاب کرد.
باغچه بان «جمعیت اتفاق معلمین» را نیز بنیاد گذاشت. او در سال‌های نخست حکومت رضاشاه، از سوی فرهنگیان آذربایجان نامزد نمایندگی مجلس شد، اما کار فرهنگی را به کار سیاسی برتری داد و از نمایندگی مجلس سرباز زد. 
باغچه بان در سال ۱۳۱۲ش به تهران آمد و اولین مدرسه شبانه‌روزی را به منظور تعلیم و تربیت کرو لال‌ها تأسیس کرد. در 1313 برای استفاده شاگردان ناشنوای خود دستگاهی به نام «تلفن گنگ» یا سمعک استخوانی اختراع نمود و به ثبت رساند. در سال 1314ش از سوی وزارت فرهنگ، دستور تعلیم الفبای او که امروزه به «روش باغچه‌بان » معروف است، منتشر شد. در سال ۱۳۲۲ با کمک افراد نیوکار«جمعیت حمایت از کودکان کر و لال و کور» را تشکیل داد که بعد کلمه «کور» حذف شد. در 1323ش مجله هفتگی «زبان» را منتشر ساخت که اولین شماره آن در بهمن ماه همان سال منتشر شد و انتشار آن تا سال ۱۳۲۶ ادامه یافت. در سال ۱۳۳۰ش «کانون کر و لال‌ها» و در 1334ش نخستین کلاس خاص تربیت معلم برای آموزش ناشنوایان را با همکاری وزارت فرهنگ تشکیل داد. 
باغچه‌بان مردی خودساخته ،مبتکر و فعال بود و با وجودی که تحصیلات رسمی نداشت، اما به هنر تئاتر کودکان آشنایی داشت و کارگردانی و اجرای برخی از نقش ها و طراحی دکور و صحنه آرایی نمایشنامه‌های منظوم را بر عهده می‌گرفت. برای کودکان اشعار زیبا می سرود و بازی‌های گوناگون ابداع می‌کرد . یکی از مهم‌ترین کارهای او تألیف کتاب روش آموزش کرو لال‌ها است که در 1343 به چاپ رسید .
آثار متعددی از وی باقی مانده که دربردارنده باورها و تجربه‌های ۵۰ سال کار آموزشی اوست. از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به: اسرار تعلیم و تربیت یا اصول تعلیم الفبا، الفبای آسان، الفباء خودآموز برای سالمندان، دستور تعلیم الفبا، الفبای باغچه‌بان، روش آموزش کر و لال‌‌ها، برنامه کارآموزگار، رباعیات آذری خیام (ترجمه)، رباعیات باغچه‌‌بان، خانم خزوک(نمایشنامه)، خُر خُر(نمایشنامه)، مجادله دو پری(نمایشنامه)گرگ و چوپان، پیر و ترب (نمایشنامه)، بادکنک، بابا برفی، درخت مروارید، کتاب اول ابتدایی، من هم در دنیا آرزو دارم، و نیز داستان‌های منظوم به زبان ترکی آذری مثل قیزیللی یاپراق(برگ زراندود) و بایرام چیلیق(مژده رسانی عید) اشاره کرد.
مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان در سال ۱۳۹۵ جایزه‌ای را به نام او با نام «جبار باغچه‌بان، همزاد سیمرغ» برای گسترش ترویج خواندن و سوادآموزی پایه از راه ادبیات کودکان راه اندازی کرد که نخستین دوره آن در آبان ماه ۱۳۹۵ همراه با برگزاری نخستین همایش «با من بخوان» اهدا شد. 
جبار باغچه‌بان بنیان‌گذار نخستین مدرسه ناشنوایان ایران در تهران درگذشت و چنانکه خواسته بود در شهر ری در محله چشمه علی در زمینی که متعلق به دوست صمیمی‌اش «اشتری» بود، به خاک سپردند. ثمین(آهنگساز، شاعر، نویسنده و مترجم)، ثمینه (نویسنده کودک و نوجوان،مؤلف کتاب‌های «پل چوبی» و «نوروزها و بادبادک‌ها) و پروانه فرزندان او هستند.
انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به پاس سال‌ها فعالیت علمی و فرهنگی وی، طی برگزاری مراسم بزرگداشتی در 28 بهمن‌ماه 1381 ایشان را یکی از مفاخر ایران‌زمین معرفی کرد.
 

جبار باغچه‌بان از نگاه بزرگان

ـ دکتر مهدی محقق: «مرحوم باغچه‌بان زنده است و خدمتي كه او به اين مملكت كرده، قابل تقدير و تكريم است. اين مرد علاوه بر اين كه نسبت به اين كودكان توجه و عنايت خاصي داشت، توانست وسايلي را جهت آموزش اين كودكان ناشنوا فراهم كند كه هنوز هم مورد استفاده است. او در شرايط سخت، بزرگ‌ترين خدمت را به فرهنگ و جامعه ايراني كرد، آن قدر فروتن و متواضع بود كه مي‌گفت: من خدمتي به جامعه نكرده‌ام و اين جامعه بوده كه به من خدمت كرده است». 

ـ توران ميرهادي: «تاثير كار او بر من به قدري عميق بود كه زندگي مرا متحول كرد. او تحول عظيمي در نوع نگاه من،‌ به معلمي و آموزش پديد آورد. دغدغه اصلي باغچه‌بان در آن زمان فعال نمودن و درگير كردن دانش‌آموز با مسأله آموزش بود. باغچه‌بان جلوتر از زمان خود حركت مي‌كرد و مي‌انديشيد».

ثمينه باغچه‌بان: «بر اثر نبوغ او بود كه ناشنوايان كشور از جهل تاريكي به روشنايي علم قدم گذاشتند و او راه خدمت به اين عزيزان را به روي من هم گشود».
 

کتاب‌ها

-    آدمی اصیل و مقیاس واحد آدمی/ [ گردآورنده جبار باغچه‌بان]؛ بی¬جا: بی¬نا، بی¬تا.
-    اس‍رار ت‍ع‍ل‍ی‍م‌ و ت‍رب‍ی‍ت‌، ی‍ا، اص‍ول‌ ت‍ع‍ل‍ی‍م‌ ال‍ف‍ب‍ا/ ت‍ال‍ی‍ف‌ ب‍اغ‍چ‍ه‌ب‍ان‌، تهران : کتابخانه علمی، 1327.
-    باب‍اب‍رف‍ی‌/ ن‍وش‍ت‍ه‌ ج‍ب‍ار ب‍اغ‍چ‍ه‌ب‍ان‌؛ ن‍ق‍اش‍ی‌ آل‍ن‌ ب‍ی‍اش‌؛ تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان‏‏، ۱۳۵۲.‬‬‬‬‬
-    برنامه کار یکساله آموزگار در کلاس اول/تألیف جبار باغچه¬بان، تهران‏: تابان (چاپخانه)‬‏‏، ۱۳۲۰.‬‬
-    جوجه‌ی من برای کودکان ناشنوا/ اثر جبار باغچه‌بان ؛ تنظیم ثمینه‌ی باغچه‌بان (پیرنظر) ؛ تایپوگرافی روشنک رضا‌خانلو، [تهران]: باغچه‌بان، ۱۳۵۸.
-    درخت مروارید/ اثر جبار باغچه¬بان؛ تهران:موسسه مطبوعاتی علی اکبر علمی،۱۳۳۷.
-    دستور تعلیم الفباء/ تالیف میرزا جبار عسگرزاده (باغچه‌بان)؛ تهران، مطبعه مهر، 1314.
-    دستور تعلیم کر و لالها/ اثر ج. باغچه بان، تهران: شرکت سهامی چاپ رنگین‏، ۱۳۴۳.‬‬
-    رباعیات/ باغچه‌‌بان، طهران: [بی‌نا]‏، ۱۳۳۷.‬( طهران، رنگین)‬
-    رباعیات آذری خیام/مترجم جبار باغچه‌ بان؛ [بی‌جا]: [بی‌نا، ۱۳۳۴.]؛(چاپ رنگین)
-    روشنگران تاریکی‏: خودنوشت‌های جبار باغچه‌بان ، صفیه میربابایی‏/ تهیه‌ و آماده‌سازی موسسه فرهنگی‌هنری پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، تهران‏: موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان‏،۱۳۸۹.‬‬‬‬
-    زن‍دگ‍ی‍ن‍ام‍ه‌ ج‍ب‍ار ب‍اغ‍چ‍ه‌ب‍ان‌: ب‍ن‍ی‍ان‍گ‍ذار آم‍وزش‌ ن‍اش‍ن‍وای‍ان‌ در ای‍ران‌/ ب‍ه‌ ق‍ل‍م‌ خ‍ودش‌، تهران: بی¬نا، بی¬تا.
-    سازگ‍اری‌ اطف‍ال‌ در خ‍ان‍ه‌/ ت‍ال‍ی‍ف‌ ه‍ل‍ن‌ و. پ‍ون‍ر؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ث‍م‍ی‍ن‍ه‌ پ‍ی‍رن‍ظر (ب‍اغ‍چ‍ه‌ب‍ان‌)، ته‍ران‌: ص‍ف‍ی‌ع‍ل‍ی‍ش‍اه‌، م‍وس‍س‍ه‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ ف‍ران‍ک‍ل‍ی‍ن‌، ۱۳۳۶.
-    شب‌ ب‍ه‌ س‍ر رس‍ی‍د/ ش‍ع‍ر از ج‍ب‍ار ب‍اغ‍چ‍ه‌ب‍ان‌؛ ت‍ص‍وی‍رگ‍ر م‍ی‍ن‍و ف‍رش‍ی‍د، ته‍ران‌: ش‍رک‍ت‌ ه‍م‍گ‍ام‌ ب‍ا ک‍ودک‍ان‌ و ن‍وج‍وان‍ان‌، ۱۳۷۳.
-    کب‍وت‍ر م‍ن‌ ک‍ب‍وت‍ر م‍ن‌/ ش‍ع‍ر از ج‍ب‍ار ب‍اغ‍چ‍ه‌ب‍ان‌؛ ت‍ص‍وی‍رگ‍ر م‍ی‍ن‍و ف‍رش‍ی‍د، ته‍ران‌: ش‍رک‍ت‌ ه‍م‍گ‍ام‌ ب‍ا ک‍ودک‍ان‌ و ن‍وج‍وان‍ان‌، ۱۳۷۳.
-    منهم در دنیا آرزو دارم/اثر جبار باغچه‌بان ؛ [نقاش جواد پورمیر]؛ [تهران]: شرکت سهامی چاپ رنگین، بی¬تا.
-    من‌ ه‍م‌ در دن‍ی‍ا آرزو دارم‌/ ن‍وی‍س‍ن‍ده‌ ج‍ب‍ار ب‍اغ‍چ‍ه‌ب‍ان‌؛ ت‍ص‍وی‍رگ‍ر س‍رون‍از م‍ق‍ی‍م‍ی‌، ته‍ران‌: ف‍رج‍ام‌ ج‍ام‌ج‍م‌، ۱۳۸۲.
-    نمایشنامه‌های قدیمی ایرانی : گرگ و چوپان، پير و ترب، خانم خزوک/ اثر جبار عسكرزاده (باغچه‌بان) ؛ به كوشش پروانه باغچه‌بان، داود كيانيان ؛ [برای] پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، مرکز معرفی فرهنگی، کمیته ملی موزه‌های ایران ، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری‏، ۱۳۹۷.‬‬
 

مقاله‌ها

-    «تمام زندگی در راه کار...؛ بخش‌هایی از خاطرات»؛ نویسنده جبار باغچه‌بان ؛ مجله بخارا، خرداد و تیر 1398 ، شماره 131 ، صفحه 219 تا 247 . 
-    «جلب کردن توجه شاگردان »؛ نویسنده جبار باغچه¬بان؛ مجله آموزش و پرورش (تعلیم و تربیت)، مهر 1357، سال چهل و هفتم ، ویژه¬نامه بزرگداشت معلم ، صفحه 198 تا 202 .
-    «انتقاد بر کتاب الفبا »؛ ناقد جبار باغچه¬بان؛ مجله آموزش و پرورش (تعلیم و تربیت)، مرداد و شهریور 1320، سال یازدهم ، شماره 5 و 6 ، صفحه 52 تا 74 .
-    «آموزش کر و لالها»؛ نویسنده جبار باغچه¬بان، مجله آموزش و پرورش (تعلیم و تربیت)، مرداد و شهریور 1320، سال یازدهم ، شماره 5 و 6 ، صفحه 44 تا 51 . 
-    «انتقاد بر کتاب الفباء» نویسنده جبار باغچه¬بان؛ مجله آموزش و پرورش (تعلیم و تربیت)، خرداد و تیر 1320، سال یازدهم ، شماره 3 و 4 ، صفحه 72 تا 84 .